Halkoo Daargee Goobantiiti Oromoo Arsii Ficciisiifte Enyuu beeka laata ?

Halkoo Daargee Goobantiiti Oromoo Arsii Ficciisiifte Enyuu beeka laata ?

lola Anoolee tahe keysaatti hoggantonni akka Leenjisoo Diigaa Waayyuu Amiinyaa Mohammad Loodee Dilbatoo Qilxuu faan lola dhugaa Minilik waliin seenuu dirqama ergaa tahe boda , gargarsaa barbaacha yoo kan nu cinaa dhaabbatu tahe jechuunis garaa jalaan Goobanaa Daaceetti ergatanii turan ,garuu Goobanaa daacee isaan cinaa dhaabbatuun hafee ufii isaatiifuu hookkoo foonii tahe .haalli bara 1881-1884 jidduu deeme horii saamuu caalaa kan lola raaree Mojoo irratti Minilik mataan isaa silaa silaa boojiahamu akkan taaneen baafatee ture fii Dibbeen (Nagaaritiin ) isaa Arsiin harkaa fudhatamte waan taheef sirriitti qoratamu malee deeboon Haxee Galaadiyoos Awaash ceenaan waraana Nuur Amiiniin boojiamee mataansaa muramee Karra Hararitti fannifame akka isa hin mudanneef sodaatame .Kutaan Arsii gaarrin akka Arbaa Guuguu akka Cilaaloo heedduu waan qabuuf qabbanti isaa rakkisaadha ,kana malee teessumti gaaraa isaa caasaa Hararii Baaleen walitti hidhu tahuu caalaa laggeen akka Shanaanii Wabeen marfamaadha ,kana hunda laaluun lola seenuu dura Minilik jaarsummaa marsaa lammataa manguddoon Arsii akka gama Finfinnee dhufanii waliin haasayan afeere ,akka kanaan jaarsoleen Suufaa Kuusoo fi Daamuu Iluu jedhaman Minilik bira deemuun mudate ,wal qunnamtiin isaan Minilikiin waliin godhan garuu "yoo gabbartan isiniin hin lollu!! " kan jedhu yoo tahes ergoon lamaan "biyya sitti kennuuf hin ergamne yaada kee Arsiittiin deebinee marihanna !" jechuun biraa galan . Korri gosoota Arsii guutuu yaammate godhamee ergoon lamaan waan Minilik jedheen gabaasnaan Arsiin lolee dhuma malee hin gabbarru jedhe,asirratti garee Minilik bira deeme keessaa Suufaan "akkamitti diina meeshaa baraatiin hidhate dura dhaabbachuu dandeenya? " jechuun mormii kaafnaan kan ergmaeef dhiisee garaa diinaa goree nu sodaachisuuf deema jennaan eegdotuma waraana isaa keessaa tokkoon bakka rafutti ajjeefamee argame ,akka kanaan falli jiru Arsiin gaaraa laga isaatti gargaaramee Minilik ufirraa dhoowwu murtffannaan Minilikis Adeera isaa Raas Daargeen hogganee waraana guddaa itti sochoose ,waraanni Minilik yaroon Arsiitti duule akkuma sodaatee yaroo cabbii qabbanaa waan taheef roobaa hurriin marfamee loluu dhiisii mataansaa Arsiin marfamuu hubatee hamma birraan dhufee qabbanti bahuu jechuun boollaa cimaa (Mishigii ) Fardi hin utaallee qotatee yaroo eeggatuu eegale Asirratti eegaa Suufaan ajjeefamee tooftaan Leenjisoon faan waraana Daargee harka kennisiisuu itti fayyadaman guutumaa guututti marsanii beelessanii qabbanaa fii cabbiin hifachiisee akka harka kenuudha. Waraanni Daargee garuu marfamuu isaa hubannaan gorsa ogeeyyii waraanaa alagaa irraa fudhatetti fayyadamuun baatii 3 guutuu naannoo itti marfame akka Mooraa waraanaatti qubatee boolla akka lagaa qililee (galchaa )marsaa dheeraa ufirra naannessuu caalaa boolla kana balina metrii 4 tii akka Fardi fedhe hin utaalletti gadi fageenya metrii 3 godhanii akka boolla Gadamsaa guutuu boollaa togaa (muka akka waraanaatti qarame) keessatti dhaabaa bahan .Kuni karaa tooftaa waraanaa yoo tahu karaa basaasummaa intaloo [Halkoo] jedhamtu naannoo sanii baala Tanboo "Qorondee " fii Aannan gurgurtu tan dhiirsa hin qabne dammayafatanii sababii qorondee waraanaa gurguruun eega wal tahan boodaa hujii basaasummaa (jaajusummaa )ti bobbaasanii erganii isii keessaan waan Arsiin keessa jiru qorataa turan ,booda irratti waraannii Arsii isaan marsuu itti gabaaftee jennaan deebisanii isima san itti erganii guyyaa Sanbataa waraanni Daargee ayyaana waan kabajuuf hatattamatti yoo itti sochootan harkaan qaqqabuu dandeettan jechuun Arsii sobdee mishigii Arsiin hin oduu isaa hin qabne kan Faradoon hin utaalletti gulufee akka seenu taasisanii waraanni Arsii 12000 caalaan boolla qophaayeefitti Faradoon gulufee dhumuu tahe ,akka kanaan Raas Daargeen lola Aanolee bara 1886 Arsii waan boollarraa hafe dhiiraa dubartii walitti qabee Aanoletti dhiira harka muruun dubartii harma muruun lafarraa fixuu eegale ,sababii kanaan gosti Arsii kutaa kana keessaa Baaletti godaanuu eegale ,warra eessumma kiyyaa Ammaa Dirree jiran Sheekh Xeeloo faa akka fakkeenyaa fudhatuu danda'a warrii eeessumman kiyyaa kuni wagga 120 boodaan ilmaan ilmaanii eysumaa kiyyaa baalee Dirree gadi dhiisanii magaalaa dheeraatti galaan kuni seenaa ilmaan Oromoo kessaati hedu mudatee jirraa .Raas Daargeen eega Arsii fixeen boodaa jaajustittii isaa boodaraa (Halkoo Daargee )jedhamte qabatee Finfinee deebi,ee dhiichisaa bahe ,isaan boodaas Fitaawraarii Haaylee Abbaa Seeyxaan kan jedhamu itti fufee guyyaa guyyaan harkaa harma nama 400 caalaa muruun addaa tahee Arsiin kuun harka kennee kuunis biyyaa godaane ,akka kanaa Leenjisoo Diigaa adda isaa hafee harka kennuu didee gaara kaanii kaan keessa utuu jiraatuu bara murasa booda addunyaa irraa du,aan booqatee kabajaa guddaan qabrame ,Halkoo Daargee Arsii ficcisiiftes Minilik bira geeffamtee eega kabjamteen booda akkuma aadaa Goobanootaa utuu jiraattuu gatamtee dullomtee duutee goobantuuman dhiiraa fi dubartii hin qabu